شادروان استاد ذکاوتی دانشوری خودآموخته به مانند نسل قدیم دانشوران ایرانی بود. ایشان افزون بر تسلط کامل و بی‌مانند بر زبان و ادب قدیم و جدید روایت‌پرسی و عربی، در تاریخ و ادیان و مذاهب و عرفان و رجال از جمله سرآمدان بی‌تکرار ایران بود که بدون گذران تحصیل رایج دانشگاهی، به واسطه دانش گسترده، دانشگاهیان را وادار به احترام و تکریم نسبت به خود کرد.
پایگاه خبری روایت‌پرس- علی پنبه‌ای؛ علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، مترجم و نویسنده مشهور و صاحب نام همدانی است که دهم مهرماه سال ۱۳۲۲ در محله ورمزیار همدان دیده به جهان گشود. او از معدود نویسندگان و مترجمان کشور است که در دو نوبت، برنده جایزه مشهور کتاب سال جمهوری اسلامی شد.
بار اول برای ترجمه پاک و ارزنده و حواشی خودافزوده بر کتاب تمدن اسلامی درقرن چهارم آدام متز در سال ۱۳۶۳ و بار دوم برای کتاب نظام اداری مسلمانان در سال ۱۳۸۵؛ که هر دو کتاب از منابع و مآخذ مشهورند.
شادروان ذکاوتی صاحب آثار برجسته متعددی در حوزه تشیع و تصوف است. او هرگز مدرک دانشگاهی نگرفت اما در دانشگاه‌های علامه طباطبایی و آزاد و فرهنگیان همدان به تدریس پرداخت.
علیرضا ذکاوتی قراگوزلو فروردین ماه سال ۱۴۰۴ دو سال پس از کوچ یار و رفیق دیرینه‌اش شادروان پرویز اذکایی، دیگر نویسنده و محقق نامدار همدانی به دیار باقی شتافت.
برای آشنایی بیشتر با این نویسنده و مترجم نامدار همدانی که اهل ادب فارسی و عربی در ایران و خارج او را به خوبی می‌شناسند با بابک رضاپور جمور، از شاگردان و دوستان او که از دهه ۱۳۶۰ در کنارشان بوده به گفت‌وگو نشستیم تا از دریچه نگاه این محقق و نویسنده با شخصیت برجسته ذکاوتی بیشتر آشنا شویم.
روایت‌پرس: در ابتدا و ضمن تشکر از قبول زحمت برای شرکت در این گفت‌وگو، لطفا آقای ذکاوتی را برای خوانندگان معرفی کنید.
رضاپور جمور: شادروان استاد ذکاوتی دانشوری خودآموخته به مانند نسل قدیم دانشوران ایرانی بود که هر چه داشت و هر چه نوشت و هر چه ترجمه کرد و هر چه گفت، فقط و فقط متعلق به خود ایشان و حاصل مطالعه و تفکر مداوم و بی‌پایان شخصی بود. ایشان افزون بر تسلط کامل و بی‌مانند بر زبان و ادب قدیم و جدید روایت‌پرسی و عربی، در تاریخ و ادیان و مذاهب و عرفان و رجال از جمله سرآمدان بی‌تکرار ایران بود که بدون گذران تحصیل رایج دانشگاهی، به واسطه دانش گسترده، دانشگاهیان را وادار به احترام و تکریم نسبت به خود کرد. اجازه دهید برای روشن شدن این مسأله خاطره‌ای در این خصوص بیان کنم که خودم شاهد آن بودم. یک روز که در محضر ایشان بودم صدای زنگ تلفن بلند شد آن سوی خط شادروان دکتر ابوالقاسم گرجی، استاد ممتاز و نوزدهمین رئیس دانشگاه تهران و فقیه و حقوقدان و فیلسوف و حکمت‌دان اسلامی بود که پرسشی درباره ماهیت یک تعبیر عرفانی رایج در حق عرفای سده‌های چهار و پنج ماهگانی داشت. استاد نزدیک یک ساعت تمام و با ارجاع به منابع متعدد و ذکر امثله و اشهده بسیار پاسخ پرسش دکتر گرجی را داد و در آخر هم عنوان کرد که این مقدار که گفتم فقط مقدمه‌ای است بر پاسخ آن پرسش.
روایت‌پرس: پدر ایشان شیخ علی‌اصغر ذکاوتی قراگوزلو، متخلص به «زمزم همدانی» و «ملا زمزم همدانی» شاعر و خطیب سرشناسی بوده. بفرمایید چه نقشی در تکمیل شخصیت او داشته است؟
رضاپور جمُور: ذکاوتی از خردسالی و نزد پدر آموختن را آغاز کرد و با مقدماتِ ادبِ پارسی و عربی آشنا شد و آن گونه که خود نقل می کرد: خیلی کم سن بودم که پدرم گلستان و بوستان سعدی را به من درس داد.افزون بر این با حضور در حلقه گفتمان خانگی پدر با شاگردان و مریدانِش با مقدمات عرفان و مِلل و نِحل و فِرق و مذاهب و رجال آشنایی یافت و شیفته شد. او از این دوره کوتاه پربار با ذکر این بیت یاد می‌کرد: العِلْمُ في الصِّغَرِ كالنَّقْشِ في الحَجَرِ؛ علمی که در کودکی آموخته شود به مانندِ نقشی است که بر سنگ حک شود.
روایت‌پرس: شما چطور با استاد ذکاوتی آشنا شدید؟
رضاپور جمور: من با ایشان در سال ۱۳۶۳ خورشیدی آشنا شدم. زمان جنگ بود و من و چهار همدانی دیگر که سمت نظامی نداشتیم، در یک ماموریت محرمانه جنگی در سنندج و مریوان و بانه تا سرحد سردشت به سر می بردیم. بودن ما در سنندج بدان جهت نبود که ما در کار نظامی‌گری و جنگ مهارت داشتیم. بلکه از آن رو بود که کوهنورد بودیم و به خواست یکی از فرماندهان همدانی جنگ که ما را می‌شناخت به این خطه روانه شدیم تا در همکاری با کُردهای قیاده موقت عراقی مخالف صدام که ترکیبی از نیروهای ادریس بارزانی و بیشتر مام جلال طالبانی بودند مسیرهای احتمالی قشون کشی در کوهستان‌های سر به فلک کشیده کردستان را شناسایی کنیم. جایی که بالا کشیدن و فرود آمدن از آن فقط از کوهنوردان بر می‌آمد و بس. در آن سال ها یک کتابفروشی قدیمی در سنندج بود به نام کتابفروشی غریقی که امید دارم هنوز پابرجا باشد. جایی که دست کم هفته‌ای یک بار به آن جا سر می‌زدم و تازه‌های کتاب را مرور می‌کردم.
آن سال‌ها دوران خوب چاپ کتاب بود چرا که دولت وقت به چاپ کتاب سوبسید کاغذ و فیلم و زینک می‌داد و کتاب قیمت ناچیزی داشت و این برای امثال من که از کودکی شیفته کتاب و کتابخوانی بودم و درآمد کمی هم داشتم فرصتی فراهم می کرد که کتاب بخرم.در آغاز، حضور یک نظامی کلاشینکف به دوش که در میان قفسه‌ها می‌چرخید و کتاب‌ها را وارسی می‌کرد برای برادران غریقی عجیب بود. اما کم کم به حضورم عادت کردند و عاقبت کار به نشستن و صحبت و چای‌نوشی رسید.روزی در میان کتاب‌ها چشمم به چاپ یکم کتابی افتاد از نشر امیرکبیر با عنوان «تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری قمری»، نوشته آدام متز و ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو که نامش را تا آن روز نشنیده بودم.گویند کتاب خوب از مقدمه‌اش پیدا بود و چون مقدمه را مرور کردم دانستم این کتاب ارزش خریدن دارد و آن شب یک سر به خواندن آن کتاب گذشت. کتابی که ترجمه‌اش کم از تالیف نداشت. با این که مترجمِ کتاب را نمی‌شناختم ولی حسی شهودی می‌گفت او باید با همدان ارتباط داشته باشد. آن هم فقط به یک دلیلِ ساده. در دبیرستان دو دوست و همکلاس داشتم به نام‌های علیرضا و محمدحسین قراگوزلو که پسر عمو و نواده یکی از خوانینِ خاندانِ قراگوزلوی همدانی بودند به آن دو دسترسی پیدا نکردم.
اما یکی از اعضای خانواده آن‌ها گفت: ذکاوتی را دورادور می‌شناسد و از تیره و طایفه قراگوزلوهاست و ساکنِ همدان و کارمند بانک ملی است. با دانستن این که مترجمِ کتاب همدانی و ساکنِ همدان است بسیار خوشحال شدم. اول به این دلیل که حدسم درست از آب درآمده بود و دیگر اینکه شاید می‌توانستم با ایشان دیدار و گفت و شنودی داشته باشم. بنابراین راهی میدان و بانک ملی شدم و سراغ علیرضا ذکاوتی قراگوزلو را گرفتم. مرا به انتهای سالن و به سوی اطاقی هدایت کردند که در آنجا مردی میانسال و جدی پشت میزی نشسته بود. سلام داده و اجازه نشستن گرفتم و گفتم که ترجمه ایشان را خوانده و بسیار لذت برده‌ام.با شنیدن این گفته‌ها، به یک باره حالِ آن مرد جدی به صمیمیت گرایید؛ کار و بارش را رها کرد و ساعت‌ها درباره ویژگی‌های تمدن اسلامی در سده چهارمِ ماهگانی و نقش ایرانیان در نوزایی تمدّنِ ایرانی که در آن سال‌ها به دلیل پاره‌ای حساسیت‌ها بسیار کم در باره آن صحبت می‌شد سخن گفت.با شنیدن گفتارِ جذاب او چنان مست و مدهوش شدم که انگار بار بزرگی از دوشم برداشته شد. در پایان این دیدار چون مرا مشتاق یادگیری دید کاغذی برداشت و فهرستی از کتاب نوشت و به دستم داد با تاکید بر این نکته که این کتاب‌ها را بخوان و بیا.نگاهی به فهرست انداختم و دیدم که بعضی را خوانده‌ام و بعضی را نخوانده و نام بعضی را هم نشنیده‌ام.این دیدارِ کوتاه ولی پربار، آغازگر یک دوره چهل ساله آمیخته به ارادت و شاگردی و دوستی بود که تا زمان درگذشت استاد ادامه داشت.
روایت‌پرس: فرمودید که آقای ذکاوتی در بانک کار می‌کردند، درباره شغل و فعالیت‌های ایشان نیز توضیح می‌دهد؟
رضاپور جمور: بنا به گفته خودش دهه ۴٠ خورشیدی در روزنامه با آگهی استخدام بانکِ مرکزی برخورد و با ارسال مدارک در آزمون و مصاحبه شغلی شرکت کرد و به عنوان نفر یکم پذیرفته شد. با گذران یک دوره کارآموزی و کارورزی به عنوان مسئول گردآوری آمار اقتصادی به استخدام بانک مرکزی درآمد و در همدان مشغول به کار شد در آن دوره آمار اقتصادی دقیقی از وضعِ سبدِ درآمد و هزینه خانوارهای ایرانی و فراز و فرود اقتصاد بازار در دست نبود و دسترسی به آمار پایه اقتصادی به منظور برنامه ریزی و تعیین اولویت‌ها ضرورت قطعی داشت.ایشان بر اساس دستورالعمل رسیده از تهران اقدام به پرسشگری و گردآوری آمار اقتصادی به دو روش پژوهش میدانی و اسنادی کرده و نتایج را به تهران ارسال می‌کرد.
جایی که نتایج رسیده از سراسر کشور داده آمایی و سپس تبدیل به جداول و نمودارهای اقتصادی می‌شد که به رغم برخی کتمان‌ها گویای وضع اقتصادی کشور بود.این شغل با منش پژوهشگرانه ذکاوتی سازش داشت و به قول خودش با حضور در خانه مردم و مغازه کسبه و حجره تجار و کارگاه‌های کوچک و بزرگ توانستم تصویری به نسبت دقیق از وضع اقتصادی ایران و ایرانیان به دست آورم. چیزی که پیش از این از آن بی‌خبر یا کم‌خبر بودم.
این را هم بگویم که نخستین طرح سرشماری نفوس و مسکن ایران که متغیرهای اقتصادی هم در آن گنجانده شده بود توسط کارشناسان ایرانی و با کمک فنی کارشناسان امریکایی به سال ۱۳۳۴ طراحی و در سال ۱۳۳۵ خورشیدی اجرا شد بر پایه نتایج این سرشماری مشخص شد که جمعیت ایران نزدیک به ۱۹ میلیون نفر است که کمی بیش از ۷۵ درصدشان در جوامع روستایی و عشایری و مابقی در نقاط شهری زندگی می‌کنند
.افزون بر این نتایج این سرشماری نشان داد ایران در نیمه دوم قرن بیست میلادی و از منظر صنعتی و به جز صنعت نفت که توسط شرکت نفتی بریتیش پترولیوم نهاده شده بود و برخی صنایع کوچک مانند نساجی و قندسازی، مملکتی قرون وسطایی و توسعه نایافته است.
روایت‌پرس: آثار برجسته‌ای از این دانشمند بزرگ در دست است. در مورد کمیت و کیفیت آن‌ها بفرمایید.
رضاپور جمور: ایشان گوهری نایاب و دانشمندی بزرگ و دانشوری گرانقدر بود که بی سر و صدا و با نگارش یا ترجمه ۴۰ عنوان کتاب و نگارش و انتشار نزدیک به ۲۰۰ مقاله در مجلات معتبر تخصصی کاری کرده کارستان که بسیاری از اشخاص به اصطلاح فرهیخته امروزی، با آن همه مقامات و عناوین و بهره‌وری از حمایت و بودجه دولتی به حاشیه آن هم نرسیدند. البته این آثاری است که به قولی نمایه شده است. ایشان یادداشت‌ها و مقالات و یادداشت‌های کوتاه و بلند بسیاری هم به نگارش درآورده‌اند که نمایه‌نویسی نشده است از جمله کتابگزاری و یادداشت‌های بی‌شمار در نشریات محلی و کشوری و مجله گلچرخ آقای علی موسوی گرمارودی.
شادروان ذکاوتی به جز پاره‌ای نوشتارهای آغازین که در حکم تجربه‌اندوزی بوده، نگارش جدی را با ترجمه عربی به فارسی رساله شیخ‌الرئیس ابن سینا نگاشته عباس محمود العقّاد مصری و در ۱۷ سالگی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه آرامگاه بوعلی موجود بود و گفتارهایی درباره زندگی شعرا و سبک شعری آنان به مانندددو گفتار درباره بابا فغانی و عُرفی شیرازی آغاز کرد.
بابا فغانی و عُرفی شیرازی شاعرانی از سده‌های نهم و دهم ماهگانی هستند که ذکاوتی آنان را از بنیانگذاران مکتبِ شعری وقوع و پدیدآورندگان سبکِ هندی شناسانده و نشان داده که برخلافِ باورِ رایج، خاستگاه سبکِ هندی شعرِ شاعرانِ مهاجرِ به دربارِ گورکانیان هند نبوده و اول در ایران پا گرفته و در آن جا به شهرت رسیده است.
ذکاوتی به شیوه دانشوران قدیم و شاید هم به تاثیرِ از پدر با حاشیه‌نویسی بر کناره کتب و مقالات و به حافظه سپردن منابع و مآخذ، کار پژوهشی خود را پیش می‌برد.
روایت‌پرس: ایشان با مرحوم آقای آخوند هم آشنا شده و از محضر این عالم گرانقدر استفاده کرد؛ در این خصوص هم بفرمایید.
رضاپور جمُور: گویا میانه دهه ۴۰ خورشیدی بود که این اتفاق مبارک رخ داد و شاگردی و دانش‌اندوزی در محضرِ عارفِ و عالم برجسته آیت‌اللّ ملاعلی معصومی همدانی معروف به آقای آخوند رحمه الله علیه نصیب ایشان شد. ارتباطی که تا وفات آن روحانی فرزانه در تابستان سال ۱۳۵۷ ادامه داشت. در خصوص تاثیر شخصیتِ شادروان آقای آخوند بر سرشت و سرنوشت ذکاوتی و اذکایی همین بس که ممکن نبود آنان نام آقای آخوند را بدون ذکر عبارت دعایی و رحمهﷲ علیه بر زبان آورند و بسیار از خود آنان شنیدم که فرمودند: آقای آخوند چیز دیگری بود.
در پایان جا دارد به برخی از سوابق و آثار علیرضا ذکاوتی قراگوزلو اشاره کنیم. او استاد مدعو ادبیات فارسی و عربی در دانشگاه علامه طباطبایی، دانشگاه آزاد واحد همدان و مرکز آموزش عالی ضمن خدمت فرهنگیان، همکار پژوهشی دانشگاه بوعلی سینا بود. تخصص‌اش در زمینه ادبیات فارسی و عربی و مذهب و عرفان اسلامی و تاریخ فرهنگی ایران پسااسلام در دو رشته ادبیات ابداعی و ادبیات تحقیقی و نیز ترجمه از عربی به فارسی بود. ذکاوتی جزو هیئت مؤلفین دایرة المعارف تشیع، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی و دانشنامه جهان اسلام بوده و داوری کتاب سال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را به مدت ۱۰ سال بر عهده داشت. از آثار و تألیفات او می‌توان به ترجمه کتب «تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری تألیف آدام متز در سال ۱۳۶۳»؛ «نظام اداری مسلمانان در صدر اسلام» تألیف بیش از ۳۳ عنوان کتاب تشیع و تصوف العصر الجاهلی (تاریخ ادبی عرب)؛ آیین رهروی (بازنویسی فرائد السلوک)؛ بدیع الزمان همدانی و مقامات‌نویسی، ترجمه تلبیس ابلیس ابن جوزی، تحریر و تلخیص محبوب القلوب فراهی، جنبش نقطویه، عرفانیات، تصحیح ابحاث عشره، سیر تاریخی نقد ملاصدرا؛ قرآنیات، بازشناسی و نقد تصوف اشاره کرد.چاپ ۲۷۹ عنوان مقاله متنوع در مجلات مختلف و انتخاب به عنوان «منتقد نمونه کشوری» در سال ۱۳۷۷ شمسی و منتقد پیشکسوت کشوری در سال ۱۳۸۹ شمسی بخش دیگری از افتخارات شادروان بود.
